Redakcja
Projektowanie uniwersalne (ang. universal design) jest filozofią projektowania produktów i otoczenia, która dąży do zoptymalizowania ich funkcjonalności w możliwie szerokim zakresie. Dzięki temu, każdy odbiorca będzie mógł korzystać z protutków, usług i przestrzeni, bez potrzeby ich dodatkowej adaptacji lub specjalnego przeprojektowywania. Koncepcja została stworzona przez amerykańskiego architekta Ronalda Mace'a i początkowo odnosiła się jedynie do projektowania architektonicznego. Szybko jednak rozpowszechniła się na wiele innych dziedzin życia. Zasady projektowania uniwersalnego mogą być więc zastosowane również w takich dziedzinach projektowania, jak wzornictwo przemysłowe, czy projektowanie interfejsów komputerowych lub serwisów internetowych.
Zmiany demograficzne, a również idea tworzenia społeczeństwa obywatelskiego w oparciu o zasady równości szans i niedyskryminacji, wymagają zwiększonej empatii. Szególnie ważne jes to w zakresie realizacji potrzeb osób zagrożonych wykluczeniem społecznym i cyfrowym. Zgodnie z zapisami Konwencji ONZ, o prawach osób niepełnosprawnych oraz Konstytucji RP, każdy ma prawo do równego traktowania i partycypacji w życiu społecznym. Wrażliwość na potrzeby innych członków społeczności i poznanie ich oczekiwań, staje się obecnie podstawą rozwoju społeczno-gospodarczego. Konieczne jest więc wprowadzenie innowacyjnych produktów i usług, które uwzględniałyby różnorodne potrzeby odbiorcy w zakresie mobilności i percepcji. Od 20 września 2019 roku obowiązuje "Ustawa o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami", która wprowadza obowiązki w zakresie dostępności architektonicznej, informacyjno-komunikacyjnej oraz cyfrowej. Odpowiedzią na powyższe potrzeby będzie również projektowanie uniwersalne.
Zgodnie z definicją zawartą w art. 2 ‚‚Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych”, poprzez projektowanie uniwersalne należy rozumieć projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania.
Użytkownik
Umiejętności praktyczne zastosowania projektowania uniwersalnego, oprócz wiedzy na temat jego zasad, wymagają poznania i zrozumienia potrzeb przyszłych użytkowników projektowanych przestrzeni, tj. obiektów, produktów i usług. W obszarze projektowania uniwersalnego brane są pod uwagę potrzeby następujących grup:
- Osób poruszających się na wózkach, o kulach i ograniczonej możliwości poruszania się.
- Osób niewidomych i słabowidzących.
- Osób głuchych i słabosłyszących.
- Osób głuchoniewidomych.
- Osób z niepełnosprawnościami psychicznymi, intelektualnymi oraz z zaburzeniami funkcji poznawczej.
- Osób starszych.
- Kobiet w ciąży.
- Osób z małymi dziećmi, w tym z wózkami dziecięcymi.
- Osób mających trudności w komunikowaniu się z otoczeniem (także z rozumieniem języka pisanego albo mówionego).
- Osób o nietypowym wzroście (w tym również dzieci).
- Osób wykluczonych cyfrowo.
- Osób z ciężkim lub nieporęcznym bagażem, towarem.
- Inne (np. tymczasowe wykluczenie, z ograniczoną sprawnością manualną).
Każdy użytkownik ma prawo do tego, by użytkowana przez niego przestrzeń i produkt nie stanowiły ograniczenia w zdefiniowanym przez niego celu.
Zasady projektowania uniwersalnego
Projektowanie uniwersalne zawiera 7 zasad, które leżą u podstaw projektów i produktów, uznawanych za "używalne" przez wszystkich ludzi.
- Sprawiedliwe wykorzystanie – projekt / produkt jest użyteczny i atrakcyjny dla ludzi o różnych umiejętnościach (możliwościach).
- Elastyczność użytkowania – projekt / produkt uwzględnia szeroki zakres indywidualnych preferencji i umiejętności odbiorców.
- Prosta i intuicyjna obsługa –projekt / produkt jest łatwy do zrozumienia, niezależnie od doświadczenia, wiedzy, umiejętności językowych czy obecnego poziomu koncentracji użytkownika.
- Zauważalna informacja – projekt / produkt w sposób efektywny łączy ze sobą niezbędne informacje dla użytkownika, niezależnie od warunków otoczenia lub zdolności sensorycznych użytkownika.
- Tolerancja błędu – projekt / produkt minimalizuje zagrożenia i negatywne skutki przypadkowego lub zamierzonego działania.
- Niewielki wysiłek fizyczny – projektowanie w taki sposób, aby produkt był efektywny, wygodny i wymagał minimalnego wysiłku użytkownika.
- Wymiary i przestrzeń dostępne i użyteczne – odpowiednia wielkość i przestrzeń przewidziana do podejścia, działania i wykorzystania produktu, niezależnie od wielkości, postawy lub mobilności użytkownika.
Autor / właściciel praw autorskich: Center for Universal Design, NC State. 2011. Warunki praw autorskich i licencja: Wszelkie prawa zastrzeżone.
Projektowanie uniwersalne i etapowanie prac.
Metodologia wdrożenia końcowego, uniwersalnego rozwiązania projektu lub produktu dzieli się na 4 etapy:
Study it– etap zbierania informacji. Zrozumienie konsekwencji behawioralnych i emocjonalnych: przeprowadzenie obserwacji, ankiety, wywiadów.
Understand it–empatyczna i intuicyjna analiza problemu. Zrozumienie potrzeb i emocji odbiorcy. Zastosowanie metody Design thinking.
Do it–etap właściwej pracy projektowej.
Verify it– etap testowania, wielokrotna weryfikacja, powracanie do poprzednich etapów, badanie User Experience (doświadczenia użytkownika), sprawdzanie rozwiązań z osobami, z użytkownikami o specjalnych potrzebach, m. in. osobami z niepełnosprawnościami i osobami starszymi. Położenie nacisku na projektowanie przestrzeni i przedmiotów w taki sposób, aby ich funkcja była zrozumiała dla każdego użytkownika, bez względu na jego doświadczenie, umiejętności i ograniczenia, wiedzę, umiejętności językowe czy poziom koncentracji.
Projektowanie uniwersalne, dostępność i projektowanie włączające.
Zarówno projektowanie włączające, jak i projektowanie uniwersalne mają na celu uczynienie produktu, usługi lub środowiska bardziej dostępnymi, co oznacza, że szersza różnorodność ludzi może z niego (łatwo) korzystać. Projektowanie uniwersalne jest generalnie bardziej skoncentrowane na pojedynczym rozwiązaniu, które może być używane przez możliwie jak największą liczbę osób, podczas gdy projektowanie włączające polega na projektowaniu dla konkretnej osoby lub przypadku użycia i rozszerzaniu go na inne. Projektowanie uniwersalne jest najczęściej stosowane w architekturze i projektowaniu produktów, aby zapewnić dostępność budynku lub produktu, dla wszystkich osób o różnych umiejętnościach. Projektowanie włączające można zastosować do dowolnego produktu lub usługi i celowo nie grupuje ludzi. Zamiast tego, projektowanie włączające bierze pod uwagę pełen zakres różnorodności ludzkiej w odniesieniu do umiejętności, języka, kultury, płci, wieku i innych form różnic międzyludzkich. Bierze również pod uwagę jak służyć różnym osobom, które będą korzystać z produktu lub też usługi.
Projektowanie uniwersalne i dostępność są często łączone, ponieważ koncentrują się na udostępnianiu produktów lub usług szerszemu gronu osób. Dostępność jest jednak bardziej ograniczona, ponieważ koncentruje się na konkretnych udogodnieniach dla niepełnosprawnych (np. w przestrzeni cyfrowej). Dostępność jest jednym z elementów projektowania uniwersalnego, ale nie bierze pod uwagę wielu obszarów. Projekty stworzone w ramach procesu projektowania uniwersalnego są dostępne, ponieważ potrzeby osób o różnych umiejętnościach są traktowane jako część procesu projektowania. Dostępne projekty niekoniecznie są uniwersalne, ani włączające.
| PROJEKTOWANIE UNIWERSALNE | DOSTEPNOŚĆ | PROJEKTOWANIE WŁĄCZAJĄCE |
|---|---|---|
| Zakłada procesowość | Koncentruje się na efekcie końcowym | Bazuje na metodzie procesowej |
| Koncentruje się na stworzeniu produktu uniwersalnego dla wszystkich | Koncentruje się na stworzeniu produktu używalnego przez osoby ze specjalnymi potrzebami | Koncentruje się na stworzeniu produktu używalnego przez wszystkich |
| Zakłada, że uniwersalny klient jest średnią ograniczeń osób | Klientów dzieli na "typowych" i niepełnosprawnych | Zakłada, że nie ma czegoś takiego jak "typowy" klient |
| Nastawione jest na projektowanie z uwzględnieniem wszystkich potrzeb | Nakierowana jest na regulacje prawne i standardy | Szuka obszarów wykluczenia, by je "włączyć" |
| Koncentruje się na projektowaniu bez barier | Koncentruje się na konkretnych fizycznych i umysłowych niepełnosprawnościach | Koncentruje się na powodach wykluczenia |
| Zakłada, że istnieje uniwersalne rozwiązanie dla wszystkich | Próbuje zrozumieć typowe niepełnosprawności | Zakłada, że wykluczenie może się zdarzyć każdemu |
Jednym z założeń projektowania uniwersalnego jest to, że nie można oczekiwać, iż produkt spełni oczekiwania i potrzeby wszystkich użytkowników. Można jedynie dążyć do rozszerzenia grupy użytkowników.
