Redakcja
Niepełnosprawności, które mogą utrudniać korzystanie z Internetu, to między innymi niepełnosprawności ruchowe, wzrokowe, słuchowe, poznawcze i intelektualne, a także inne ograniczenia, takie jak trudności z mową czy trudności z obsługą technologii.
1. Osoby niepełnosprawne ruchowo
Osoby z ograniczeniami ruchowymi mogą mieć trudności w obsłudze klawiatury, myszy czy ekranu dotykowego. To grupa o dużej różnorodności, która obejmuje osoby z porażeniem kończyn, po udarach, z chorobami neurologicznymi czy reumatycznymi. Najczęstszymi barierami są drobne, trudne do trafienia elementy interfejsu, konieczność przytrzymywania klawiszy oraz ograniczony czas na wykonanie akcji. Problemem bywa też brak pełnej obsługi za pomocą klawiatury, a dla wielu osób to jedyny dostępny sposób nawigacji. Wsparciem dla tych osób są technologie wspomagające: alternatywne klawiatury, trackballe, joysticki, systemy śledzenia ruchu głowy czy sterowanie wzrokiem. Osoby z większymi ograniczeniami korzystają także z przełączników aktywowanych jednym ruchem.
2. Osoby niewidome lub niedowidzące
Największą przeszkodą dla osób z niepełnosprawnością wzroku jest nadmierna zależność stron od bodźców wizualnych. Grafiki bez tekstów alternatywnych, brak audiodeskrypcji, nieczytelna struktura nagłówków i nieoznaczone formularze uniemożliwiają samodzielne korzystanie z treści. Wspomagające narzędzia to m.in. czytniki ekranu (NVDA, JAWS, VoiceOver), monitory brajlowskie i oprogramowanie powiększające. Coraz bardziej powszechne są też aplikacje OCR.
3. Osoby głuche i niedosłyszące
Osoby głuche i niedosłyszące to grupa o różnych potrzebach. Inaczej funkcjonują osoby głuche od urodzenia, a inaczej te, które straciły słuch później. Różni je znajomość języka migowego i stopień komfortu w posługiwaniu się językiem pisanym. Problematyczne dla tych osób stają się nagrania bez napisów, brak tłumaczenia na PJM (Polski Język Migowy), dźwiękowe powiadomienia bez wizualnych odpowiedników czy automatyczne odtwarzanie dźwięków. Brakuje też transkrypcji podcastów i materiałów audio.
Rozwiązaniem są napisy (w tym napisy rozszerzone), tłumaczenia na język migowy, transkrypcje oraz wizualne wskaźniki dźwięku. Alternatywą dla kontaktu telefonicznego powinien być czat.
4. Osoby z ograniczeniami poznawczymi i niepełnosprawnością intelektualną
Osoby z niepełnosprawnością intelektualną to grupa o bardzo szerokim zakresie potrzeb, od problemów z koncentracją i pamięcią, po trudności w rozumieniu pojęć abstrakcyjnych czy podejmowaniu decyzji. Największym wyzwaniem dla nich są złożone teksty, nieczytelna struktura, skomplikowana nawigacja i zbyt wiele opcji do wyboru. Ruchome elementy i przekierowania rozpraszają i utrudniają realizację zadań. W ich przypadku warto stawiać na prosty język, krótkie zdania i wyjaśnienia trudnych treści. Bardzo pomocne są ilustracje, powtarzalna struktura strony, możliwość cofnięcia działań i czytelne komunikaty o błędach.
5. Osoby z dysleksją
Szacuje się, że dysleksja dotyka od 5 do 17% populacji (https://www.yellowbusaba.com/post/dyslexia-statistics-facts). Choć nie wpływa na inteligencję, zaburza przetwarzanie tekstu, sprawiając, że litery się mylą, przestawiają, a tempo czytania jest znacznie wolniejsze. Największe trudności osobom z dysleksją sprawiają długie bloki tekstu, mała czcionka, justowanie, brak odstępów i migający tekst. Nadmiar treści przytłacza, a brak wizualnego wsparcia utrudnia zrozumienie. Pomocne są m.in. czcionki takie jak OpenDyslexic, możliwość zmiany kontrastu, podświetlanie czytanego wiersza i większe odstępy między wierszami i literami.
Złożone kategorie niepełnosprawności
Po przeanalizowaniu wszystkich podstawowych dysfunkcji możemy skoncentrować na bardziej złożonych przypadkach, z których nie wszystkie są niepełnosprawnościami.
A. Osoby ze sprzężonymi niepełnosprawnościami
Osoby z więcej niż jednym rodzajem niepełnosprawności potrzebują szczególnie elastycznych rozwiązań. Według danych GUS, aż 24,8% wychowanków ośrodków szkolno-wychowawczych to osoby z niepełnosprawnościami sprzężonymi, co pokazuje skalę tego zjawiska. Często nie mogą kompensować jednego ograniczenia innym zmysłem, jak ma to miejsce przy pojedynczych niepełnosprawnościach. Przykładem jest głuchoślepota, ale także kombinacja ograniczeń ruchowych i poznawczych czy wzrokowych i słuchowych. Osoby te wymagają maksymalnie uproszczonego interfejsu, wielu technologii jednocześnie i często pomocy asystenta. Wspomaganie obejmuje np. brajlowskie monitory dotykowe, uproszczone interfejsy z możliwością pełnej personalizacji oraz komunikację dotykową.
B. Osoby starsze
Według danych GUS, mediana wieku osób z orzeczeniem o niepełnosprawności to 62 lata dla mężczyzn i 63 lata dla kobiet. Typowe ograniczenia związane z wiekiem obejmują presbyopię, czyli trudności z widzeniem z bliska, pogorszenie słuchu, szczególnie w zakresie wysokich tonów, spowolnienie reakcji motorycznych i zmniejszoną koordynację wzrokowo-ruchową. Do tego dołączają trudności z zapamiętywaniem nowych informacji oraz często mniejsza biegłość technologiczna wynikająca z tego, że osoby starsze nie dorastały w erze cyfrowej. W środowisku cyfrowym dla takich osób przeszkodą bywają małe czcionki, niski kontrast, złożona nawigacja, brak jasnych komunikatów i zbyt szybkie animacje. Dobre praktyki obejmują stosowanie większych elementów interfejsu (min. 44x44 px), czytelna typografia (min. 16 px), prosty język i możliwość cofnięcia akcji. Kontrast powinien spełniać poziom minimum 4:5:1 dla głównego tekstu, zgodnie z wytycznymi WCAG.
C. Cudzoziemcy
Choć bariera językowa nie jest niepełnosprawnością w sensie medycznym, może ona znacząco utrudniać korzystanie z usług cyfrowych. W Polsce przebywa coraz więcej cudzoziemców, a trudności językowe obejmują nie tylko nieznajomość polskiego języka, ale także problemy ze zrozumieniem specyficznego języka urzędowego, który bywa trudny nawet dla rodzimych użytkowników. Różnice kulturowe mogą wpływać na sposób postrzegania i korzystania z interfejsów, a inne konwencje zapisu dat, liczb czy adresów mogą prowadzić do pomyłek i frustracji. Bariery, które napotykają cudzoziemcy, to przede wszystkim brak wersji językowych serwisów publicznych. Automatyczne tłumaczenia często są niskiej jakości i mogą wprowadzać w błąd, szczególnie w przypadku skomplikowanego języka prawniczego. Kulturowo specyficzne odniesienia mogą być niezrozumiałe, a formularze często nie są przystosowane do wprowadzania zagranicznych danych, takich jak adresy czy numery telefonów w innych formatach. Rozwiązaniem jest stosowanie prostego, zrozumiałego języka oraz wspieranie treści ikonami i grafikami, które są uniwersalnie zrozumiałe. Najważniejsze informacje powinny być dostępne w wersjach wielojęzycznych, a interfejs powinien umożliwiać wybór języka. Formularze muszą być elastyczne i akceptować różne formaty danych. Warto też pamiętać o różnicach kulturowych w symbolice kolorów czy gestów.
D. Każdy z nas w określonych sytuacjach
Dostępność cyfrowa nie dotyczy wyłącznie osób z trwałymi niepełnosprawnościami. Każdy z nas może doświadczyć czasowych lub sytuacyjnych ograniczeń, które sprawiają, że rozwiązania dostępnościowe stają się przydatne lub wręcz niezbędne. Sytuacyjne ograniczenia mogą mieć charakter fizyczny, jak złamana ręka uniemożliwiająca używanie myszy, trzymanie dziecka wymagające obsługi jedną ręką czy noszenie rękawiczek utrudniające precyzyjne gesty na ekranie dotykowym. Ograniczenia sensoryczne występują, gdy jasne słońce odbija się od ekranu, hałaśliwe otoczenie uniemożliwia odsłuchanie nagrania, a brak słuchawek nie pozwala na włączenie dźwięku w miejscu publicznym. Ograniczenia poznawcze dotykają nas w sytuacjach stresu, zmęczenia czy pośpiechu. Próba wypełnienia skomplikowanego formularza pod presją czasu czy w stanie silnego wzburzenia emocjonalnego pokazuje, jak ważne są jasne instrukcje i możliwość poprawiania błędów. Ograniczenia techniczne, takie jak wolne łącze internetowe, stary sprzęt czy mały ekran telefonu, również wymagają rozwiązań zbliżonych do tych stosowanych dla osób niepełnosprawnych.
Przykłady z codziennego życia pokazują uniwersalność potrzeby dostępności. Rodzic trzymający dziecko potrzebuje możliwości nawigacji jedną ręką - dokładnie tak jak osoba z niepełnosprawnością kończyny górnej. Osoba w głośnym autobusie, która nie może odsłuchać nagrania audio, znajduje się w podobnej sytuacji jak osoba z niepełnosprawnością słuchu. Pracownik w jasno oświetlonym biurze potrzebuje wysokiego kontrastu tak samo jak osoba słabowidząca. Osoba w stresie potrzebuje jasnych komunikatów równie mocno jak osoba z trudnościami poznawczymi.
Dane i skala zjawiska
Według danych GUS z 2021 roku, skala niepełnosprawności w Polsce jest znacząca i stale rośnie wraz ze starzeniem się społeczeństwa. W Polsce żyje 2,3 miliona osób posiadających orzeczenie o stopniu niepełnosprawności lub niezdolności do pracy. To ogromna grupa potencjalnych użytkowników usług cyfrowych, której potrzeby nie mogą być ignorowane.
Na rynku pracy aktywnych jest 337 tysięcy osób niepełnosprawnych pracujących w średnich i dużych przedsiębiorstwach, głównie w sektorze prywatnym. Większość z nich pracuje w działalności w zakresie usług administrowania i działalności wspierającej oraz w przetwórstwie przemysłowym. Jednocześnie 61 tysięcy osób niepełnosprawnych pozostaje zarejestrowanych jako bezrobotne, co pokazuje potencjał aktywizacji zawodowej, który może być wspierany przez dostępne usługi cyfrowe (dane na 31 grudnia 2021).
Struktura wiekowa osób z niepełnosprawnościami pokazuje wyraźną przewagę osób starszych. Mediana wieku wynosi 62 lata dla mężczyzn i 63 lata dla kobiet. Najwięcej mężczyzn z orzeczeniem znajduje się w wieku 63-64 lata, podczas gdy wśród kobiet szczyt przypada na wiek 71-72 lata. Te dane potwierdzają ścisły związek między wiekiem a niepełnosprawnością oraz konieczność uwzględniania potrzeb osób starszych w projektowaniu cyfrowym.
W systemie edukacji kształci się 204,8 tysięcy dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. To przyszli użytkownicy technologii cyfrowych, którzy już teraz potrzebują dostępnych rozwiązań edukacyjnych. Na poziomie szkolnictwa wyższego studiuje 19,9 tysięcy studentów z niepełnosprawnościami, co stanowi 1,7% ogółu studentów. W przedszkolach specjalnych uczy się 6,7 tysięcy dzieci, a kolejne 40,8 tysięcy dzieci niepełnosprawnych uczęszcza do innych placówek wychowania przedszkolnego.
Dane dotyczące aktywności internetowej pokazują znaczący potencjał do poprawy. Według badań przeprowadzonych w 2013, 67,3% osób sprawnych korzystało z Internetu, ale rozkład według stopnia niepełnosprawności jest nierównomierny. Tylko 21,3% osób ze znaczną niepełnosprawnością jest aktywnymi użytkownikami Internetu, podczas gdy wśród osób z lekką niepełnosprawnością odsetek ten wynosi 40,6%. Ta dysproporcja pokazuje, jak ważne są działania na rzecz zwiększenia dostępności cyfrowej.
Podsumowanie
Historia technologii pokazuje, że wiele innowacji pierwotnie stworzonych dla osób z niepełnosprawnościami znalazło później powszechne zastosowanie. Winda, pilot do telewizora, SMS, rozpoznawanie mowy - wszystkie te technologie początkowo służyły osobom z ograniczeniami, a dziś korzystamy z nich wszyscy. Podobnie jest z dostępnością cyfrową. Czytelna typografia, jasna nawigacja, możliwość obsługi różnymi metodami wprowadzania danych to cechy, które poprawiają doświadczenie każdego użytkownika.
Warto pamiętać, że każdy z nas może w pewnym momencie życia doświadczyć ograniczeń. Mogą być one trwałe, jak w przypadku chorób czy wypadków, czasowe jak złamana ręka czy problemy ze wzrokiem, lub sytuacyjne jak hałaśliwe otoczenie czy jasne słońce. Starzenie się jest procesem, który dotyczy nas wszystkich, a wraz z nim pojawiają się naturalne ograniczenia sprawności. Dostępność cyfrowa to inwestycja w naszą własną przyszłość.
